یکی از روشهای متداول انجام پروژه های بزرگ عمرانی و تأسیساتی نظیر آب شیرین کن های بزرگ آب دریا استفاده از قرارداد طرح و ساخت(EPC) صنعتی یا غیر صنعتی است. عدم توجه به ماهیت پروژه و تطابق آن با نوع قرارداد یکی از عوامل مهم بروز اختلاف یا شکست پروژه های بزرگ صنعتی است. از اینرو شناخت تفاوتهای قراردادهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی برای سنجش میزان تناسب نوع قرارداد با ماهیت پروژه، پیش از شروع پروژه ضروری است.
روش طرح و ساخت(EPC) در حقیقت نسل سوم و تکامل یافته روش اجرای پروژه در دنیا است. معایب و کاستیهای مربوط به روشهای اجرای پروژه به صورت دو عاملی(کارفرما، پیمانکار) و سه عاملی(کارفرما، مشاور و پیمانکار) نیاز به تعریف روش جدید و بهینه دیگری را به وجود آورد که منجر به شکل گیری قراردادهای طرح و ساخت گردید. این روش اجرای پروژه در بسیاری از پروژه های صنعتی، تأسیساتی و عمرانی مورد اقبال قرار گرفت. ولی گذشت زمان و تجربه اجرای پروژه های متعدد با این روش نشان می دهد که تناسب نوع پروژه با ماهیت پیمانهای طرح و ساخت یکی از عوامل تعیین کننده در موفقیت اجرای پروژه های بزرگ خصوصاً پروژه های بزرگ آب شیرین کن آب دریا است.
سازمان برنامه و بودجه کشور، ضوابط اجرایی و شرایط عمومی پیمانهای طرح ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی را تدوین نموده است که به عنوان شرایط عمومی در قراردادهای مربوط به پروژه های طرح و ساخت مورد استفاده قرار می گیرد. ولی از آنجا که تشخیص صحیح تطابق هر یک از این پیمانها با موضوع پروژه از اهمیت بسیار بالایی برای کارفرمایان و پیمانکاران دارد، تفاوتهای مهم این دو روش قرارداد ذیلاً بررسی می شود.
تفاوت نحوه پرداخت در قراردادهای طرح و ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی
نحوه پرداخت یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در روند اجرای پروژه های طرح و ساخت است. زیرا جریان نقدینگی پروژه به شدت متأثر از نحوه پرداختها بوده و بالتبع آن نحوه پیشرفت پروژه و انطباق آن با برنامه زمانبندی نیز تحت تأثیر شرایط پرداخت به پروژه خواهد بود. علی الخصوص در پروژه های طرح و ساخت که بخش خرید مصالح و تجهیزات به عهده پیمانکار بوده و گاهاً بخش قابل توجهی از نقدینگی پروژه را به خود اختصاص می دهد.
در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی، روش پرداختها تحت چهار عنوان به صورت ذیل مشخص شده است:
- میزان پیش پرداخت پیمان، زمان پرداخت و روش استهلاک آن، طبق آخرین دستورالعمل نافذ در زمان دعوت با ارائه پیشنهاد.
- پرداخت هزینه های طراحی و روش پرداخت درمقابل تحویل اسناد و نقشه ها و درصد هر پرداخت از سهم طراحی.
- پرداخت هزینه خرید مصالح و تجهیزات داخلی و خارجی، درصدهای قابل پرداخت از این سهم پیمان در مقابل اسناد استعلام اولیه قیمت از فروشنده یا سازنده، اسناد سفارش مصالح و تجهیزات، اسناد حمل و تحویل آنها.
- پرداخت سهم عملیات ساختمان و نصب از مبلغ پیمان
پرداختها به پیمانکار در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی براساس جدول تفکیکی مبلغ پیمان برای بخشهای مختلف کار در پیوست یک قرارداد یا برحسب مورد براساس فهرست مقایر و بهای درج شده در پیوست دو پیمان با درنظر گرفتن میزان واقعی کار انجام شده یا پیشرفت پروژه انجام می گردد.
در پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی نیز اگر پیمان دارای جدول پرداختها(که مشخص کننده اقساطی است که مبلغ پیمان مطابق آنها پرداخت می شود) باشد، پرداختها مطابق جدول پرداختها به پیمانکار تعلق می گیرد. اگر قرارداد دارای جدول پرداختها نباشد، پیمانکار ضروری است بودجه پروژه را در دوره های زمانی سه ماهه به کارفرما اعلام نماید تا پیشبینی های لازم در مورد تأمین منابع آن توسط کارفرما انجام گردد.
تفاوت مهم میان شرایط عمومی قراردادهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی از حیث نحوه پرداختها را میتوان در بخش خرید پروژه جستجو نمود. به طور معمول در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی، بخش خرید سهم بالایی از هزینه های پروژه را به خود اختصاص می دهد. تجهیزات الکترومکانیکال، پکیجهای مختلف فرایندی، مخازن، تجهیزات ابزار دقیق و کنترلی، لوله و اتصالات و … برخی از اقلام معمول بخش خرید پروژه های صنعتی است که در برخی از پروژه ها تا ۸۰ درصد هزینه های پروژه را به خود اختصاص می دهند.
مدیریت جریان نقدینگی پروژه در بخش خرید توسط پیمانکار، نیازمند پرداختهای هماهنگ با آهنگ پیشرفت برنامه زمانبندی پروژه در بخش خرید دارد. همانطور که پیشتر اشاره گردید در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی، بخشی از پرداختها متناسب با تحویل اسناد استعلام اولیه از فروشنده یا سازنده، اسناد سفارش مصالح و تجهیزات و اسناد حمل و تحویل آنها به کارفرما به پیمانکار تعلق می گیرد. در حقیقت پیمانکار پیش از ورود اقلام خرید پروژه به کارگاه قادر خواهد بود که بخشی از هزینه های مترتب با آنها را متناسب جدول تفکیکی مبلغ پیمان دریافت نماید که این مبالغ عمدتاً به پیش پرداخت قراردادهای خرید از سازندگان و فروشندگان اختصاص می یابد. این جابجایی نقدینگی میان کارفرما و پیمانکار در بخش خرید پروژه، کمک قابل توجهی به تسهیل فرایند خرید تجهیزات می نماید و از سِری شدن برخی از فعالیتهای موازی در بخش خرید به دلیل نقصان در میزان نقدینگی پیمانکار جلوگیری می نماید و منجر به تسریع در آهنگ پیشرفت پروژه خواهد شد.
در قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی نیز امکان دریافت هزینه های مرتبط با تجهیزات و مصالح پیش از ورود به کارگاه از جانب پیمانکار در پرداختهای میانی پیشبینی شده است. ولی شرایط تعلق این مبالغ به پیمانکار دشوارتر از پیمانهای طرح و ساخت صنعتی است. مطابق شرایط عمومی قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی افزوده شدن مبالغ مربوط به تجهیزات و مصالح به شرطی توسط مشاور تعیین و گواهی می گردد که یکی از شرایط زیر محقق گردد:
الف )پیمانکار :
- مدارک کافی (از جمله سفارشها، رسیدها، صورت هزینهها و کاربرد تجهیزات و مصالح) را ثبت نموده و به گونه های نگهداری کند که برای بازرسی مهندس مشاور آماده باشد، و
- اظهاریه هزینه تهیه و حمل تجهیزات و مصالح به کارگاه را همراه مدارک پشتیبانی کافی، تسلیم نموده باشد.
ب) تجهیزات و مصالح مربوط:
- آنهایی است که فهرستی از آنها در پیوست پیشنهاد مناقصه به عنوان اقلامی که پرداخت بهای آنها موکول به بارگیری است، درج شده باشد.
- طبق پیمان، برای حمل به کشور در مسیری در راستای کارگاه، بارگیری شده باشند.
- در بارنامه و یا دیگر اسناد مثبته حمل، شرح آن مصالح و تجهیزات آمده باشد، این بارنامه و یا دیگر اسناد مثبته باید همراه با گواهی های پرداخت کرایه حمل و هزینه بیمه و مدارک دیگری که به طور معقول خواسته شود و تضمینی معادل مبلغ و نوع پول مقتضی و به شکل مورد تائید کارفرما که به وسیله موسسه مورد تائید کارفرما، صادر گردیده و به مهندس مشاور تسلیم شده باشد. تضمین یاد شده، می تواند مشابه تضمین پیش پرداخت بوده و مدت اعتبار آن باید تا زمانی باشد که تجهیزات ومصالح مربوط، به طرز مناسبی در کارگاه انبار گردیده و حفاظت آنها در برابر از دست رفتن، آسیب دیدن یا زوال، تامین شده باشد.
پ) تجهیزات و مصالح مربوط:
- آنهایی است که فهرست آنها در پیوست پیشنهاد مناقصه به عنوان اقلامی که پرداخت بهای آنها موکول به ورود به کارگاه شده درج گردیده، و
- به کارگاه تحویل شده و به گونه ای مناسب انبار گردیده و در برابر از دست رفتن، آسیب دیدن یا زوال محافظت شده و ظاهر آنها طبق پیمان باشد.
مبلغ اضافه ای که باید طبق این بند گواهی شود، معادل هشتاد درصد میزان تعیینی مهندس مشاور از هزینه تجهیزات و مصالح ( از جمله حمل و تحویل به کارگاه) به در نظر گرفتن مدارک یاد شده در این ماده، و بهای قراردادی این تجهیزات و مصالح است.
تفاوت در روشهای تغییر مبلغ پیمان در قرارداد طرح و ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی
در قراردادهای طرح و ساخت صنعتی، مبلغ پیمان در شرایط ذیل قابل تغییر است.
- صدور دستور تغییر کار، که منجر به افزایش یا کاهش مبلغ پیمان شود.
- تغییر مقادیر کارهای انجام شده طبق مدارک پیمان در مقایسه با مقادیر اولیه ضمیمه پیمان برای بخشی از پیمان که براساس فهرست بها تنظیم شده باشد.
- کاهش مبلغ ناشی از خسارت تاخیر در اتمام به موقع کار
- افزایش مبلغ ناشی از تسریع کار، به شرط پیش پرداخت هزینه تسریع کار، در شرایط خصوصی.
- تغییر مبلغ ناشی از تعدیل، در صورتی که در شرایط خصوصی برای جبران نوسان قیمت مصالح و تجهیزات، کرایه ماشین آلات ساختمانی، دستمزد نیروی انسانی و … تعدیل پیش بینی شده باشد.
- کاهش مبلغ پیمان به دلیل قصور پیمانکار در اقدام به موقع برای اصلاح کارهای ناقص و انجام کار به وسیله کارفرما
در صورتی که یکی از شرایط فوق جهت تغییر در مبلغ پیمان محرز شود. نحوه محاسبه میزان تغییر نرخ پیمان به شرح ذیل است:
- در مواردی که فهرست بها برای بخشی از پیمان که براساس فهرست بها محاسبه می شود یا فهرست بهای کارهای اضافی یا نقصانی ضمیمه پیمان باشد و بهای کارهای اضافی و یا نقصانی در آنها موجود باشد، بر حسب مورد، از قیمت فهرستهای یاد شده استفاده می شود.
- در مواردی که هیچ فهرست بهایی ضمیمه پیمان نباشد و یا بهای کارهای اضافی یا نقصانی در آنها موجود نباشد، قیمت کارهای اضافی و یا نقصانی، به یکی از دو روش زیر محاسبه میشود:
الف: قیمت کارهای اضافی یا نقصانی بر حسب مورد، براساس نرخ عوامل(نیروی انسانی و ماشین آلات) درج شده در بندهای یوست پیمان و مدارک مثبته خرید مصالح و تجهیزات، پس از منظور کردن هزینه های بالاسری(شامل سود پیمانکار)، محاسبه می شود.
ب: درصورت توافق دو طرف، قیمت کارهای اضافی و یا نقصانی، می تواند به صورت یک مبلغ مقطوع یا ردیفهای جدید فهرست بها، با رعایت سایر مفاد پیمان تعیین شود.
تمامی موارد ششگانه تغییر در مبلغ پیمان به استثنای تغییر مبلغ پیمان ناشی از تعدیل در قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی نیز پیش بینی شده است. بدین ترتیب عدم شمول تعدیل به قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی یکی از تفاوتهای مهم دو نوع پیمان است.
مطابق ضوابط اجرایی قراردادهای طرح و ساخت غیر صنعتی، چنانچه پرداخت تعدیل و روش محاسبه آن در شرایط خصوصی پیمان پیش بینی نشده باشد، مبلغ پیمان در اثر افزایش یا کاهش هزینه های نیروی انسانی، کالاها و دیگر عوامل موثر تعدیل نمی گردد. در حقیقت در پیمان طرح و ساخت غیر صنعتی، چنانچه افزایش هزینه ها با دیگر مواد شرایط پیمان پوشش داده نشود، چنین تلقی میگردد که مبلغ پذیرفته شده پیمان، پوشش دهنده کلیه هزینه های افزایش یافته است و پیمانکار نمی تواند نسبت به تعدیل مبلغ پیمان ادعایی مطرح نماید.
البته در شرایط عمومی پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی، اصلاح مبلغ پیمان به علت تغییر در قوانین کشور پیش بینی شده است. مطابق این ماده، مبلغ پیمان باید با منظور نمودن هرگونه افزایش یا کاهش هزینه های که در نتیجه تغییر قوانین کشور(از جمله وضع قوانین جدید و لغو یا اصلاح قوانین موجود) که پس از تاریخ پایه بر اجرای تعهدهای پیمانکار، طبق پیمان تأثیر بگذارد، اصلاح گردد.
اگرچه حذف تعدیل مبلغ پیمان در پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی ماهیت این نوع پیمانها را به مفهوم طرح و ساخت نزدیک می نماید ولی در برخی از شرایط ریسکهای قابل توجهی را از سمت کارفرما به پیمانکار منتقل می کند. انتقال این ریسکها از جانب کارفرما به پیمانکار از دو منظر قابل توجه است. منظر اول نگاه به این موضوع از جانب پیمانکار است. حذف تعدیل بدان معناست که هزینه های مربوط به ریسکهای مرتبط با آن باید با رعایت شرایط رقابتی در قیمت پیشنهادی پیمانکار ملحوظ گردد. به بیان دیگر پیمانکار ضروری است که تحلیل ریسک دقیقی نسبت به عدم شمول تعدیل مبلغ پیمان در زمان مناقصه و عقد پیمان داشته باشد و هزینه های مترتب با آن را در قیمت پیشنهادی خود منظور نموده باشد. متأسفانه در کشور ما به دلایل مختلف مطالعه تحلیلی ریسک نه تنها در مورد عدم شمول تعدیل نرخ پیمان، بلکه در مورد مابقی ریسکهای بسیاری از پیمانهای طرح و ساخت نیز در مرحله مناقصه توسط پیمانکار انجام نمی شود یا قابلیت انجام آن وجود ندارد.
منظر دوم بررسی تأثیرات حذف تعدیل در کیفیت انجام پیمان، از جانب کارفرما است. عدم شناخت دقیق ریسکها در وهله اول پیمانکار و در وهله دوم کارفرما را در معرض آسیبهای جدی به پروژه در آینده قرار می دهد. این بدان معنی است که ناتوانی پیمانکار در تحلیل ریسکهای پروژه پیش از انعقاد پیمان، یکی از موارد مهم آغازگر بازی بازنده-بازنده میان کارفرما و پیمانکار در پروژه های طرح و ساخت خواهد بود.
کارفرمایان هوشمند فرایند انتقال ریسک ناشی از عدم تعدیل نرخ پیمان را تحت شرایطی مدیریت میکنند که در آینده خود گرفتار آثار تبعی آن نشوند. به زبان ساده تر کارفرمای آینده نگر تا نقطه ای ریسک ناشی از عدم شمول تعدیل را به پیمانکار منتقل میکند که پروژه با شکست ناشی از اشتباه در براورد قیمت پیمانکار به دلیل ریسکهای ناشی از افزایش هزینه های پروژه ار این محل مواجه نشود.
یکی از روشهای مدیریت ریسک ناشی از حذف تعدیل نرخ قراردادهای طرح و ساختقرارداد طرح و ساخت(EPC)، حذف هدفمند و نه کامل تعدیل است. این بدان معنی است که کارفرما می تواند تمامی موارد مربوط به تعدیل مبلغ پیمان را مطابق شرایط عمومی حذف ننماید و در شرایط خصوصی پیمان، کیفیت و جزییات آن را مشخص نماید. انجام این کار توسط کارفرما مستلزم مطالعه تحلیلی ریسک پروژه در سطح کلان است.
شرایط اقتصادی و سیاسی کشور، قوانین تأثیرگذار کشوری، چشم انداز شرایط اقتصادی و بازار کار در مدت زمان پروژه، روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهای موثر در پیمان و … همگی منابع مهم تأثیر گذار در مبلغ تمام شده پروژه در سطح کلان خواهند بود که تحلیل ریسک ناشی از آنها بعضاً خارج از توان پیمانکار است. در این شرایط کارفرما می تواند با تحلیل صحیح از ریسکهای کلان پروژه، عدم شمول تعدیل نرخ پیمان را تنها برای فعالیتهایی از پیمان پیش بینی نماید که در آینده ریسکهای مرتبط با آنها دامنگیرش نشود. به عنوان مثال در کشور ما نرخ تسعیر ارز توسط بانک مرکزی تحت تأثیر عوامل متعددی تعیین می گردد. علاوه بر این در برخی از زمانها شاهد تفاوتهای فاحش در نرخ رسمی و غیر رسمی ارز در بازار آزاد می باشیم. در این شرایط انتظار پیش بینی میزان و نحوه تغییر نرخ تسعیر ارز در مدت زمان پروژه توسط پیمانکار منطقی و قابل انجام نیست. کارفرمای هوشمند می تواند در این قبیل موارد ابتکار عمل را به دست گرفته و فعالیتها و کالاهایی که متأثر از تغییر نرخ ارز است را در محدوده پیمان شناسایی نماید و کیفیت تعدیل نرخ پیمان را برای آن بخش از کارها در شرایط خصوصی پیمان پیش بینی نماید. شاید عدم تحلیل مناسب نسبت به همین مورد یکی از عوامل مهم اختلاف در برخی از پروژه های طرح و ساخت در کشور در سالهای اخیر بوده است.
تفاوت در مدت زمان بررسی صورت وضعیت و پرداخت کارفرما
یکی از عوامل مهم تأثیر گذار در فرایند تنظیم جریان نقدینگی پروژه، مهلت مقرر قانونی مشاور و کارفرما در تأیید و پرداخت صورت وضعیتهای میانی پیمانکار میباشد. آنچه از منظر پیمانکار حائز اهمیت است، اطلاع از زمان بازگشت هزینه هایی است که در طی پروژه انجام می دهد. برنامه ریزی خرید مصالح و تجهیزات، هزینه های مرتبط با عوامل انسانی و اجرا بدون اطلاع از زمان بازگشت منابع(هزینه شده) از جانب کارفرما به پیمانکار هرگز ممکن نخواهد بود.
ضوابط اجرایی روش طرح و ساخت غیر صنعتی، مدت زمان بررسی مشاور را به صورت زیر تعیین می کند:
“اگر خواسته های کارفرما به گونه دیگری تعیین نشده باشد، مدت بررسی نباید از ۲۱ روز بیشتر شود؛ که این مدت، از تاریخ وصول هر یک از مدارک پیمانکار و اعلام پیمانکار به مهندس مشاور، محاسبه خواهد شد.” مدارک ذکر شده، شامل صورت وضعیتهای میانی پیمانکار نیز خواهد شد که پس از بررسی به کارفرما جهت پرداخت ارسال می گردد. مطابق شرایط عمومی پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی، پس از صدور گواهی پرداخت میانی یا تأیید صورت وضعیت توسط مشاور، کارفرما ملزم خواهد بود که ظرف ۵۶ روز از تاریخ دریافت صورت وضعیت میانی و مدارک پشتیبان از سوی مشاور نسبت به پرداخت اقدام نماید.
مجموع مدت زمان بررسی مشاور و مهلت پرداخت کارفرما در پیمانهای طرح و ساخت غیر صنعتی برابر با ۷۷ روز از تاریخ وصول صورت وضعیت میانی پیمانکار خواهد بود. پیش از اتمام این بازه زمانی پیمانکار حق هیچ گونه ادعایی را نسبت به تعجیل در پرداختها نمی تواند داشته باشد و ضروری است که این زمان را در برنامه جریان نقدینگی خود محاسبه نمود باشد. ولی در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی مدت زمان بررسی مشاور و مهلت پرداخت کارفرما به صورت زیر فشره شده است.
” مشاور کارفرما، صورت وضعیت دریافت شده را حداکثر ظرف ده روز، بررسی و در صورت وجود اشکال در آن، با تعیین دلایل و موارد اشکال، آن را برای اصلاح به پیمانکار عودت می دهد. در صورتی که صورت وضعیت دریافت شده، که باید ظرف مهلت تعیین شده بررسی شود، از طرف مشاور کارفرما قابل قبول تشخیص داده شود، برای کارفرما ارسال می گردد و مراتب از سوی مشاور کارفرما به پیمانکار اطلاع داده می شود. کارفرما ظرف مهلت بیست روز از تاریخ دریافت صورت وضعیت، مبلغ صورت وضعیت را به پیمانکار پرداخت میکند. هرگاه به هر دلیل، بررسی و تائید کارفرما برای پرداخت بیش از ۲۰ روز به طول انجامد، کارفرما موافقت می کند که بنا به درخواست پیمانکار، هفتاد درصد مبلغ صورت وضعیت تائید شده مشاور کارفرما را پس از کسر کسور مربوط، به طور علی الحساب به پیمانکار پرداخت نماید.” این بدان معنی است که در قراردادهای طرح و ساختقرارداد طرح و ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی صنعتی، پیمانکار پس از ۳۰ روز از ارسال صورت وضعیت میانی محقق به دریافت مبلغ تأیید شده توسط مشاور است.
تفاوت ۴۷ روزه میان زمانهای نقدشوندگی صورت وضعیتهای میانی در پیمانهای طرح و ساخت صنعتی و غیر صنعتی یکی از ملاحظات مهم در تنظیم جریان نقدی پروژه در دو پیمان است. در حقیقت پیمانکار برای جبران کمبود نقدینگی ۴۷ روزه ضروری است که میزان و زمان دریافت پیش پرداخت، برنامه زمان بندی و مواعد ارسال صورت وضعیت را به گونه ای با یکدیگر تنظیم نماید که هیچگاه پروژه با کمبود نقدینگی و بالتبع آن تأخیر مواجه نشود.
البته گفتنی است که تمامی دوره ها و موعدهای زمانی تعیین شده در دو قرارداد طرح ساخت(EPC) صنعتی و غیر صنعتی زمانی به روند اجرای پروژه لطمه وارد نمی کند که کارفرما و مشاور به مهلت های تعیین شده پایبند باشند. کمبود منابع و نقدینگی مورد نیاز برای پرداخت صورت وضعیتهای میانی یکی از دلایل اصلی خلل به برنامه زمانی پرداختها به پیمانکار است.
نگارنده: سید احسان مجتبوی، رییس هیأت مدیره شرکت مهندسی فران